Ο φασισμός είναι μια λέξη που ’χει λατινική προέλευση. Ετυμολογείται απ’ τη λέξη fasciα που ’ναι η ταινία, ο επίδεσμος, το ίδιο το δέμα, απ’ όπου και το ελληνικό φασκιώνω και φασκιά. Ειδικότερα, ο φασισμός προέρχεται απ’ τη λέξη fascio που πάει να πει την δέσμη, τα δεμένα πράγματα μαζί. Ποιά πράγματα;...
Στην αρχαία Ρώμη υπήρχε μια λέξη που περιέγραφε μια δέσμη από συνήθως ανοιχτόχρωμες ξύλινες ράβδους (fasces lictorii, βρίσκουμε τη φράση πάντα σε πληθυντικό) που ήσαν τα διάσημα των μειζόνων εξουσιών (imperium) και των τιμωρητικών αρμοδιοτήτων ενός αξιώματος, λογουχάρη ενός δικαστή, τυλιγμένες όλες μαζί με μια κόκκινη δερμάτινη ταινία. Η δέσμη έφερε καμιά φορά κι έναν μπρούντζινο, μονό πέλεκυ περίπου στο μέσο ύψος της, ή έναν διπλό (bipennis) ψηλά, στερεωμένο τότε συνήθως στη κεντρική ράβδο του κατακόρυφου άξονα.
Ο πέλεκυς τοποθετείτο πάνω στη δέσμη συνήθως όταν
ο αξιωματούχος βρισκόταν έξω απ’ τα όρια της Ρώμης, και λειτουργούσε
υπενθυμιστικά της εξουσίας ζωής και θανάτου, αλλ’ είχε και ιερατικό
συμβολισμό, όπως λογουχάρη ο διπλός πέλεκυς (λάβρυς) των Μινωιτών, που
μολονότι δεν μας περνά σήμερα απ’ τον νου, είχε συνδεθεί στον αρχαίο
κόσμο με τη λατρεία γυναικείων θεοτήτων ή γυναικείων θεϊκών αρχών. Fasces με μονό πέλεκυ
Λέγονταν lictorii οι δέσμες (ραβδονομικές, θ’ απέδιδα) γιατί αυτό το κατασκεύασμα το κουβαλούσε επ’ ώμου ο lictor (πιθανώς απ’ το ρήμα ligare, παναπεί δένω), που ήταν ο ραβδούχος ή ραβδονόμος, ένας σωματοφύλακας στην υπηρεσία διαφόρων αξιωματουχων της Ρώμης — με παράδοση που πηγαίνει πίσω ήδη στα χρόνια της βασιλείας των Ταρκυνίων, πριν την ρεπουμπλικανική περίοδο.
Αναλόγως του αξιώματός του, ένας Ρωμαίος αξιωματούχος διέθετε στην υπηρεσία του κι έναν αριθμό από ραβδοφόρους lictores, μ’ εξαίρεση τον pontifex maximus («μέγιστο γεφυροποιό», τον αρχιερέα δηλαδή που γεφύρωνε τον κόσμο των ανθρώπων με τον κόσμο των θεών, τίτλο που αργότερα κατείχαν οι καίσαρες και κληρονόμησε ο Ποντίφικας της Ρώμης), του οποίου οι lictores curiati δεν κουβαλούσαν ράβδους. Τυπικά ας πούμε, ένας αυτοκράτωρ (imperator) ή ένας ύπατος (consul) διέθετε έως δώδεκα ραβδούχους, ενώ ένας δικτάτωρ (dictator, δηλαδή ένας εκλεγμένος με έκτακτες εξουσίες ανώτατος άρχων) είκοσι τέσσερις ραβδούχους έξω απ’ το pomerium ή pomoerium και μέχρι δώδεκα εντός του (σύντμηση της φράσης post moerium, τουτέστιν «έξω απ’ τα τείχη», που ’ταν η ιερή οριοθέτηση της έκτασης της πόλης της Ρώμης), κ.ο.κ.
Αρχικά οι ραβδούχοι αυτοί ήσαν συνολικά τριάντα, ένας από κάθε curia (ρωμαϊκά δημοτικά συμβούλια θα λέγαμε, όπου κάθε πολίτης ανήκε σ’ ένα συγκεκριμένο) και διατίθενταν δώδεκα σε κάθε ύπατο κι έξι στον πραίτορα (praetor). Κληρώνονταν απ’ τις τάξεις των πληβείων (plebs) αλλά επειδή τίποτα δεν μένει αμετάβλητο στην ιστορία των ανθρώπινων έργων, στη συνέχεια επιλέγονταν προσεκτικά μεταξύ απελεύθερων δούλων που εμπιστευόταν ο εκάστοτε αξιωματούχος, ή μεταξύ έμπιστων απόμαχων εκατόνταρχων απ’ τις λεγεώνες που ’χαν πολεμήσει στο πλευρό του. Ήσαν αγριωποί και χειροδύναμοι άντρες, κι αργότερα, στους παλαιοχριστιανικούς, υστερορρωμαϊκούς αιώνες, καί οι επίσκοποι μεγάλων πόλεων, όπως η Αλεξάνδρεια, έφτιαχναν τη δική τους αντίστοιχη σωματοφυλακή από χειροδύναμους νταήδες που λέγονταν παραβολάνοι, επειδή δούλευαν στα βαλανεία, ήτοι κρήνες και λουτρά, όπου παρείχαν δήθεν νοσηλευτικές υπηρεσίες αλλά συχνότατα έπαιζαν ξύλο στους δρόμους της πόλης, όταν η μία κοινότητα διεκδικούσε για την πάρτη της έναντι μιας άλλης τον έλεγχο του αστικού τοπίου κατά την ύστερη αρχαιότητα, ή προστάτευαν τον επίσκοπό τους απ’ τους αγριεμένους αναχωρητές που κατέκλυζαν πού και πού την Αλεξάνδρεια προερχόμενοι απ’ τη Νιτρία Έρημο, γιατί εκείνους τους πρώτους αιώνες οι ασκητές δεν ήσαν πάντοτε αυτό που είναι σήμερα.
Επιστρέφοντας στους lictores, θα έχετε δει στη σειρά «Ρώμη» του HBO να προηγείται ο ραβδούχος του αξιωματούχου που συνόδευε, και να βάζει στη θέση του όποιον δεν παραμέριζε, σπρώχνοντάς τον, χτυπώντας τον, και γενικά με το αναμενόμενο μπραβιλίκι που σήμερα θα βρίσκαμε σοκαριστικό, αλλά στην αρχαία Ρώμη ήσαν εκπληκτικές οι αντοχές τους στη θέα της βίας. Εξαιρούνταν απ’ το σπρωξίδι οι ρωμαίες δέσποινες, γιατί αλίμονο εάν τις άγγιζε το κάθε άγαρμπο ανδρικό χέρι. Πέρα απ’ αυτά, ο ραβδούχος στεκόταν δίπλα στον αξιωματούχο του όταν εκείνος απευθυνόταν στο πλήθος, προέβαινε σε συλλήψεις και προσαγωγές ταραχοποιών στοιχείων όταν τον διέταζε ο αφέντης του, και σε δημόσιες, επιτόπου τιμωρίες. Καμιά φορά συνόδευαν εκτάκτως και τις παρθένες ιέρειες της Εστίας, τις Εστιάδες, ή σημαίνοντες ιδιώτες σε ειδικές περιστάσεις, λογουχάρη σε κηδείες κι εορτασμούς. Οι lictores του αρχιερέα υπηρετούσαν στις θυσίες, στην προστασία των ιερέων, και στην διατήρηση της τάξης κατά τις δημόσιες συγκεντρώσεις.
Οι ράβδοι στη δέσμη είπαμε πως ήσαν πολλές, κι όλες δεμένες μαζί σχημάτιζαν μία, γεγονός που δίνει νόημα στη λατινική φράση “e pluribus unum”, ήτοι «από τα πολλά ένα», που διαβάζει κανείς και σήμερα στην αμερικάνικη νομισματική, σε κέρματα και χαρτονομίσματα, όπως στην παρακάτω πίσω όψη μιας δεκάρας, στο δεξί πλευρό της fascio.
Fasces και e pluribus unum στην οπίσθια όψη δεκάρας των ΗΠΑ
Στο Κατά Ιωάννην 17, 21 διαβάζουμε την προσευχή του Ιησού «ἵνα πάντες ἓν ὦσι» αλλ’ αυτή η ενότητα των προσώπων εν Χριστώ δεν είναι το ίδιο πράγμα με την συγκέντρωση όλων των εξουσιών σ’ ένα πρόσωπο, που συμβολίζεται μέσα από τη δέσμη των ράβδων στη Ρώμη και με το σχετικό ρητό. Η ενοποιητική αρχή λειτουργίας, όμως, παρασύρει ορισμένους να πιστέψουν πως η ένωση των πάντων σ’ ένα είναι μια ιδέα ευλογημένη στην Καινή Διαθήκη, κι έτσι ex post facto να συνδέσουν τις δύο φράσεις, που όπως βλέπουμε εμβληματικά στην αμερικάνικη δεκάρα, έχουν κοινή αναφορά στην προχριστιανική Ρώμη και στην ένωση των εξουσιών.
Η αλήθεια είναι πως η ρωμαϊκή ιδέα της ένωσης όλων των εξουσιών σ’ έναν άρχοντα (εξουσία νομοθέτησης, καταγγελίας και σύλληψης ενός προσώπου, ερμηνείας του νόμου, κρίσης, κι εκτέλεσης της τιμωρίας) που ακούγεται σαν μακρινός απόηχος της πραγματιστικής απόφανσης του Θουκυδίδη για την Αθηναϊκή δημοκρατία πως «ἐγίγνετό τε λόγῳ μὲν δημοκρατία, ἔργῳ δὲ ὑπὸ τοῦ πρώτου ἀνδρὸς ἀρχή» (Θουκυδίδου Ιστορίαι 2, 65. 9) επανεμφανίζεται στα χρόνια της δικής μας ζώσας εμπειρίας κατά τον Μεσοπόλεμο με την άνοδο του ιταλικού Φασισμού, και τη συγκέντρωση των εξουσιών στο πρόσωπο του Ντούτσε, Μπενίτο Μουσολίνι — Ντούτσε (Duce) απ’ το λατινικό ρήμα duco, ducere, που σημαίνει οδηγώ, οδηγώ στη μάχη, ηγούμαι. Τότε θυμήθηκαν οι Ιταλοί τις ρωμαϊκές fasces κι από κει ονόμασαν το κίνημα που θα οικοδομούσε μια νέα πολιτεία στη Ρώμη, η οποία πάτησε πάνω σε μιαν ολοκληρωτική ιδεολογία επίδεσης όλων των ράβδων με κόκκινο δέρμα και με πέλεκυ, και μιλώ εδώ για τον οπτικό συμβολισμό.
Θα ξεχνούσα, όμως, μιαν άλλη κορυφαία περίσταση όπου επίσης εμφανίζεται το σύμβολο της δέσμης των ράβδων, αυτή τη φορά όχι με πέλεκυ αλλά μ’ αιχμή ενός δόρατος στην κορυφή του, κι αυτή ’ταν η ακόλουθη απ’ τα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης:
Η αφίσα της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, 1789
Στην αφίσα, πάνω σε πλάκες που θυμίζουν την εικονολογία της παράστασης των Δέκα Εντολών, παρατίθενται τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη, διατυπωμένα μ’ εντολή της Γαλλικής Συντακτικής Συνέλευσης απ’ τον Αββά Σιεγιές, τον Μαρκήσιο Λαφαγιέτ, και με τις συμβουλές του Αμερικάνου Εθνοπατέρα και τρίτου Προέδρου των ΗΠΑ Τόμας Τζέφερσον — ιδού και μια γέφυρα που διευκόλυνε το πέρασμα του συμβόλου και του ρητού απ’ την Ευρώπη στις ΗΠΑ.
Στο μέσον της αφίσας εικονίζεται να χωρίζει τις πλάκες μια δέσμη ράβδων — ή μήπως τις κρατά ενωμένες; — που υπενθυμίζει την βούληση των νέων αρχόντων για την άσκηση των εξουσιών τους και την εφαρμογή των διατάξεων της Διακήρυξης, ακόμα και με τη βία της λόγχης. Ο παντεπόπτης οφθαλμός του Θεού, σύμβολο διαδεδομένο στις στοές των ελευθεροτεκτόνων και στις παρεμφερείς οργανώσεις που άκμαζαν εκείνη την εποχή αιωρείται λαμπρός στην κορυφή της αφίσας, κι από κάτω του ένας ουροβόρος όφις συμβολίζει κι αυτός ένα σωρό πράγματα απ’ τον κόσμο της ιερής και βέβηλης σοφίας.
Οι fasces σχετίζονται με τον φασισμό γιατί συμβολίζουν την συγκέντρωση όλων των εξουσιών σ’ ένα πρόσωπο, αλλά και γιατί σχετίζονται με το σφιχτό δέσιμο που τις κρατά ενωμένες, ενώ άλλες πολιτικές ιδεολογίες προκρίνουν την διάκρισή τους κι είναι δημοκρατικές και φιλελεύθερες.
Συνάμα, οι fasces δεν αφήνουν σ’ όποιον τις βλέπει καμία αμφιβολία πως επιφυλάσσουν για τον αξιωματούχο τους ολοκληρωτική αρμοδιότητα επί της ζωής και του θανάτου των πολιτών.
Οι fasces, τέλος, όπως έδειξε η αφίσα της Δακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789, καμιά φορά ξεφυτρώνουν κι εκεί που δεν το αναμένουμε, γι’ αυτό κι άλλωστε η Ιστορία δεν ειν’ η επιστήμη του αναμενόμενου αλλά του συμβάντος στην πράξη.
Κάντε μας like στο facebook
Πηγή: Posted by Anexartitos.Ta.Neα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου